Overslaan en naar de inhoud gaan Overslaan en naar de footer gaan Overslaan en naar de zoekbalk gaan Overslaan en naar de navigatie gaan

Mode of marteling? Het korsetdebat van vroeger en nu

Artikel

header
Het korset wordt door velen beschouwd als een van de meest controversiële kledingstukken uit de westerse modegeschiedenis. Veel mensen zullen bij het woord meteen denken aan extreme tight-lacers, vervormde ribben en verschoven organen. Het kledingstuk roept beelden op van negentiende-eeuwse vrouwen met minuscule wespentailles die bij bosjes flauwvielen, of een van Kim Kardashians choquerende Met Gala looks. De associaties met extreme, ongezonde schoonheidsidealen zorgen ervoor dat het korset vaak wordt gepresenteerd als een symbool voor de onderdrukking van vrouwen.

Op tv en in films zien we het korset vaak in scenes waar vrouwen op dramatische wijze worden ingeregen. Denk aan Scarlet O’Hara in Gone With the Wind, die zich aan haar hemelbed vastgrijpt zodat haar dienstmeid haar korset zo strak mogelijk kan aantrekken. Of moderne heldinnen als Elisabeth Swan in Pirates of the Caribbean, die juist protesteren tegen het dragen van dit kledingstuk. Telkens als er een nieuw kostuumdrama uitkomt spreken actrices zich uit over de oncomfortabele korsetten die ze tijdens het filmen moesten tolereren. De boodschap is duidelijk: wat fijn dat vrouwen tegenwoordig niet meer zulke martelwerktuigen hoeven te dragen.

Toch wordt het korset buiten de film- en tv-wereld door sommige vrouwen nog altijd vrijwillig gedragen. Onder hen is een groep modegeschiedenisliefhebbers en makers van historische kostuums, die zich op YouTube en andere sociale media inzet om de reputatie van het korset recht te zetten. Naast informatieve video’s, waarin mythes over het kledingstuk worden ontkracht, zijn er vlogs waarin ‘CosTubers’ hun eigen ervaringen met het dragen van historische reproductiekorsetten delen. Video-titels als “I wore a corset for a week || (SPOILER ALERT: I didn't die)” of “I wore a historical corset every day for a week! (and I didn't even faint)” bespotten de sensationele manier waarop vaak over korsetten gepraat wordt. En wat blijkt? Ademen, werken, eten, en zelfs sporten is gewoon mogelijk in een korset. Dramatische gevolgen zoals vervormde ribben zijn ver te zoeken. Meerdere CosTubers maken de vergelijking met de moderne beha; een ondersteunend kledingstuk dat ook niet altijd even comfortabel is, maar toch onmisbaar voor sommige vrouwen.

Korset van katoen
Afbeelding 1: Korset van katoen, balein en metaal, maker onbekend, circa 1860-1865. Collectie Amsterdam Museum, inv.nr. KA 1184.

Ook zien we zowel op de catwalk als op sociale media dat het korset weer zijn stempel op de mode drukt.  Denk bijvoorbeeld aan de vele ‘corset tops’ die de afgelopen paar jaar trendy zijn op TikTok, of de Maison Margiela show van afgelopen voorjaar.

Maar als het korset eigenlijk helemaal niet zo oncomfortabel en gevaarlijk was, waarom heeft het dan zo’n slechte reputatie?

Een patriarchaal marteltuig of feministisch icoon?

In een video genaamd “How Victorian Men Taught Us to Hate Corsets: The Biggest Lie in Fashion History” legt Karolina Żebrowska (net als veel andere CosTubers) de schuld bij mannelijke artsen in de negentiende eeuw, die het korset aanwezen als de oorzaak van allerlei gezondheidsproblemen. Het is volgens haar geen toeval dat de aanval op korsetten voornamelijk plaatsvindt in een periode waarin vrouwen steeds meer rechten begonnen te krijgen. Mode, destijds het domein van de vrouw, werd gezien als frivool en onpraktisch. Het was dan ook een geschikt mikpunt voor mannen die zich bedreigd voelden in hun status, aldus Karolina.

CosTube draait het narratief dus om: het korset is geen onding dat door de man werd opgelegd om vrouwen te belemmeren, maar iets wat vrouwen uit eigen keuze droegen voor mode en ondersteuning, ondanks mannelijke kritiek. 

Korsetkritiek in de negentiende eeuw

Kritiek op het korset of voorgangers is zo oud als het kledingstuk zelf, maar kwam pas goed op gang tijdens de negentiende eeuw. Toenemende aandacht voor hygiëne en volksgezondheid zorgde ervoor dat veel artsen zich uitspraken tegen ‘ongezonde’ kleding. Het korset was een veelbesproken boosdoener. Een strak ingeregen korset zou verantwoordelijk zijn voor alles van tuberculose en onvruchtbaarheid, tot moreel verderf. Dit werd ondersteund met afschrikwekkende printen en dubieus anekdotisch bewijs. Zo gebruikten sommige doktoren röntgenfoto’s van vrouwen met genetische afwijkingen om te bewijzen dat een korset het lichaam misvormt. Ook werd er niet altijd onderscheid gemaakt tussen de gemiddelde korsetdraagster en haar meer extreme tegenhanger. Er werd veel aandacht besteed aan tight-lacing, een praktijk waarbij het korset zo strak mogelijk wordt ingeregen als fysiek mogelijk is.

illustratie maandblad VvVvV
Afbeelding 2: Illustratie bij een artikel over de gevaren van het korset van uit het maandblad van de VvVvV; H. Lahmann, “De hervorming der kleeding,” Maandblad der Vereeniging voor Verbetering van Vrouwenkleeding, 1 november 1900.

In de late negentiende eeuw kwamen er in verschillende Europese en Noord-Amerikaanse landen reformbewegingen op, die de vrouwenmode wilden hervormen volgens de principes van gezondheid, rationaliteit en schoonheid. De voorstanders van deze bewegingen pleitten voor een nieuwe, praktische mode die de draagster niet belemmerde. Niet alleen het korset, maar ook smalle schoenen, zware rokken en lange slepen pasten daar niet bij. Ook werd de hedendaagse mode vanuit een esthetisch oogpunt bekritiseerd. Het overdreven silhouet en de vele tierlantijntjes moesten plaats maken voor een versimpelde, natuurlijke schoonheid zoals in de klassieke oudheid en de vroege middeleeuwen.

In Nederland werd in 1899 de Vereeniging voor Verbetering van Vrouwenkleding (VvVvV) opgericht. Dit was een vereniging voor en door vrouwen. Het waren dus niet alleen mannelijke dokters die pleitten voor de afschaffing van het korset, al hadden ze wel een grote invloed op de vereniging. Zo publiceerde het maandblad van de VvVvV regelmatig pleidooien van de Duitse dr. Lahmann, een mannelijke arts. Vrouwelijke schrijvers noemden het korset niet zo vaak. Uit een ingezonden stuk van een lezeres in 1900 blijkt wel dat niet alle aanhangers denken dat ze zomaar zonder korset kunnen:

Helaas, al veranderen wij onze kleeding, en het is hoog tijd, dat te doen, dan nog zullen wij zonder dat keurlijf niet op ons gemak zijn. Eenige uren rond te loopen zonder corset, doet ons onbehagelijk aan en toch, hoe heerlijk is het niet wanneer wij ons des avonds van dat harnas kunnen bevrijden en onze ledematen onbelemmerd kunnen uitrekken. Wat gevoelen wij ons dan verlicht en vrij! […] Laat haar vrij, wier lichamen nog niet misvormd zijn. Voor haar geen corset! Doch haar, die nadeelen ondervinden bij weglating van het pantser, geve men iets doelmatigers, iets beters. Hoe wij dat betere noemen willen, doet er niet toe, heeten wij het desnoods een verbeterd corset.

bustehouder
Afbeelding 3 & 4: Twee bustehouders die door aanhangsters van reformkleding gedragen konden worden als alternatief op het korset, vervaardigd door de Vereeniging Vakschool voor Verbetering van Vrouwen- en Kinderkleeding, circa 1900-1919. Collectie Amsterdam Museum, inv.nr KA 20110 & KA 20111.

De reformbeweging kan niet simpelweg als feministisch of antifeministisch bestempeld worden. Hoewel organisaties in verschillende landen vaak contact met elkaar hadden, hadden ze niet allemaal dezelfde standpunten. De VvVvV had nauwe banden met de beweging voor vrouwenemancipatie, maar bleef officieel neutraal. Sommige prominente feministes, zoals Aletta Jacobs, waren lid van de VvVvV, maar er waren ook feministes die juist wegbleven van reformkleding, uit angst dat ze in deze alternatieve mode niet meer serieus genomen zou worden. Politiek werd zo veel mogelijk vermeden, al waren de meeste leden links-liberaal of sociaaldemocraat. Socialistische vrouwen waren moeilijk te werven: zij vonden kledingverbetering een zaak voor bourgeois vrouwen die tijd en geld over hadden. 

Het korset was honderd jaar geleden al net zo goed een onderwerp van sensatie als tegenwoordig. Toch was het korset in het dagelijks leven voor veel vrouwen uiteindelijk gewoon een kledingstuk waar ze in meer of mindere mate tevreden mee waren. Hoe dit soort praktische overwegingen in het publieke debat vaak naar de achtergrond verdwijnen, zien we nog steeds: het korset heeft de modewereld eigenlijk nooit echt verlaten, maar het debat komt vaak pas op gang wanneer er een nieuw kostuumdrama is uitgekomen, of wanneer het onderdeel is van een extreme look. Zo observeert CosTuber en modehistorica Abby Cox in haar video over Kim Kardashians 2024 Met Gala look dat er die avond minstens veertig andere mensen in korset aanwezig waren, maar dat alleen Kims strak ingeregen taille discussie over het korset uitlokte:

"As a historian I find this juxtaposition of Kim to everyone else at the Gala fascinating, because it is a modern example of disparity that occurred between normal corset wearing and tight-lacing in the nineteenth century and people’s discourse around it. History is repeating itself on the internet!"

Het korset heeft de afgelopen eeuwen vele vormen aangenomen. Toch lijken de debatten die het kledingstuk telkens weer uitlokt sterk op elkaar. Misschien is het ook juist deze spraakmakende eigenschap die het korset blijvend populair maakt,  of je nou ontwerper, filmmaker of sociale media-gebruiker bent.

Literatuur/Verder lezen

McKnight, Alanna. “The Kurious Kase of Kim Kardashian’s Korset.” Fashion Studies 3, no. 1 (2020). https://www.fashionstudies.ca/the-kurious-kase-of-kim-kardashians-korset

Schnitger, Carin & Goldhoorn, Inge. Reformkleding in Nederland. Utrecht: Centraal Museum, 1984.


Auteur

Fleur de Lange


Delen


Aanvullingen