De witte Kebaya

In dit lopende onderzoek ligt de focus volledig op de witte kebaya. Nog steeds wordt deze dracht vooral geassocieerd wordt met Indo-Europees erfgoed. Verrassend genoeg is de geschiedenis van de witte kebaya nooit als op zichzelf staand object onderzocht. De aandacht ging en gaat meestal uit naar de erbij gedragen batiks als sarong. Het werd daarom tijd om de witte kebaya voor het voetlicht te halen en met een groot publiek te delen.

De witte kebaya’s vertellen niet alleen een verhaal van een grotere koloniale geschiedenis, maar ook specifiek van de draagsters. De witte kebaya is vanaf 1780 op schilderijen afgebeeld, in diverse varianten in lengte, snit of materiaal. In de koloniale tijd droegen met name vrouwen in Europese, Molukse en Peranakan-Chinese kringen witte kebaya’s in Nederlands-Indië, het tegenwoordige Indonesië, maar ook in Maleisië en Singapore. 

De stijl witte kebaya die als typisch (Indo-)Europees gezien wordt is recht afgesneden en afgezet met kant of borduurwerk. Deze versie van de kebaya is vermoedelijk een oosterse variant op de blouses uit de 19e eeuw die we kennen uit de Victoriaanse tijd (1837-1890). De witte kebaya is op de oudste tekeningen, prenten en schilderijen vrij lang en los. De kebaya valt ver over de knie waaronder slechts een klein deel van de sarong te zien is. De sarong zelf wordt dan nog redelijk los vallend gedragen. 

Op afbeeldingen uit halverwege de 19de eeuw zien we kant aan de randen van de dan nog altijd lange kebaya. Vanaf 1870 wordt de kebaya korter. Wat hier de reden van is, net als de keuze voor wit, is nog altijd niet duidelijk. Mogelijk wordt de kebaya korter en daarna ook strakker, omdat de batiks die als sarong gebruikt worden steeds fijner, kleurrijker en van een hogere kwaliteit worden aan het eind van de 19de eeuw.

De witte kebaya zoals de meeste mensen die kennen, en die ook het meest vertegenwoordigd is in de Nederlandse collecties, is van rond de eeuwwisseling tot ongeveer 1930. Deze kebaya is van een zeer dun geweven katoenen stof, soms met een lijntje of patroontje erin geweven, afgezet met kant dat of geklost, maar vooral machinaal gemaakt is of opengewerkt borduurwerk, oftewel broderie. De kebaya valt op de heup en wordt redelijk aansluitend om het lichaam gedragen. Rond 1930 verliest de Europese rechte stijl kebaya populariteit en komt daarvoor in de plaats de Chinese variant. Deze kebaya, Kebaya Encim of Cina of Nyonya genomed, is kort op de heup waarbij de voorpanden in langere punten uitlopen. Er zitten figuurnaden in om het strakker aan te laten sluiten. De kantranden worden vervangen door opengewerkt borduurwerk op de stof zelf. Dit type kebaya blijft niet wit, maar wordt naar verloop van tijd en ook nu nog in alle kleuren van de regenboog vervaardigd. 

Ons onderzoek zijn we gestart met een aantal vragen, zoals: 

• Was het dragen van de witte kebaya strikt verbonden met de Europese bovenlaag van de samenleving in het voormalige Nederlands-Indië?
• Hoe is de ‘traditie’ van de witte kebaya dragen ontstaan? Kan er ook een praktische reden zijn voor het dragen van wit, omdat het verkoelend zou zijn en zweetplekken minder toont?
• Wanneer verdween de witte kebaya uit het straatbeeld en wat betekende dit?
• Heeft de witte kebaya nog altijd een koloniale connotatie of kan ze gewoon worden gedragen?
• Kortom: vertellen de witte kebaya’s een eigen verhaal dat kan worden doorgegeven?

Om antwoorden op deze vragen te krijgen, deden we naast archief-, literatuur- en depotonderzoek, ook een oproep. Een oproep of mensen nog witte kebaya’s bewaard hadden en de verhalen wilden delen over de draagsters ervan. Ook foto’s waren welkom. 

De reden voor deze oproep was om de verhalen van de draagsters nu nog vast te leggen, al zijn ze vaak alleen nog uit de tweede of derde hand te verkrijgen. Verhalen van individuele draagsters geven een diverser en meer gelaagd beeld van de dragers van deze kebaya. Ook de redenen waarom het wel of juist niet gedragen werd, blijken verschillend. 

Wit kon met status, afkomst of religie te maken hebben. Maar het werd ook als uniform gebruikt in fabrieken en o.a. op tabaksplantages. De witte kebaya werd algemeen goed, toen ook de Javaanse Raden Adjeng Kartini (1879-1904) en haar adelijke zusters wit gingen dragen. Kartini is nu een officiële Indonesische heldin, maar was in haar eigen tijd al zeer geliefd. Waarschijnlijk was wit dragen een overblijfsel van hun tijd op de Europese Lagere School en zetten zij het voort als dracht toen zij de eerste scholen oprichtte voor de lokale bevolking van Java.

De grootste verrassing uit het onderzoek was toch wel dat het dragen van de witte kebaya nooit stopte, maar doorontwikkelde. Het is in Indonesië nog heel actueel, was de feedback die we ontvingen. Het wordt vooral voor chique of specialen gelegenheden zoals het huwelijk gebruikt, maar ook als (school)uniform. De koloniale herkomst is bekend, toch maakte de witte kebaya een comeback op menige catwalk na het bekend maken van Unesco nominatie.

De ontvangen informatie over draagsters en hun kebaya’s wordt verder onderzocht. Samen met verschillende experts wordt gekeken naar het kant, de snit en het gebruikte materiaal. Naast deze maaksporen, zijn de draagsporen ook een belangrijk onderdeel. Veel van de beschadigingen, zoals scheuren, vlekken, maar ook herstelwerkzaamheden als stoppages zijn herinneringen aan de draagster.

Van 11 kebaya’s die nog binnen de familie bewaard waren, konden we ook de mogelijke draagster achterhalen. Deze kebaya’s met bijbehorende verhalen zijn tentoongesteld bij de Koninklijke Bibliotheek (KB) in Den Haag van 1 t/m 13 oktober 2024. De vitrine was aangevuld met boeken uit de KB collectie waarin citaten voorkomen over de kebaya. Deze citaten waren ook te lezen in de display. Daarnaast was er op 3 oktober een dag in het teken van de witte kebaya met lezingen, video’s en een spreekuur met experts. De KB maakte een mooi verslag van het event en de expositie De witte kebaya.

Twee van de reeds ge-exposeerde kebaya’s en het bijbehorende draagverhaal worden bij deze ook hier in de blog gedeeld, uiteraard met toestemming van de verhalenvertellers.

De oudste bruikleen in de expositie was de kebaya behoorde toe aan Annie Glaser, een Nederlandse onderwijzeres die vanaf 1902 bevriend was met Raden Adjeng Kartini en haar zussen en met hen correspondeerde. 

Annie Glaser werd op 6 oktober 1877 in Semarang in Indonesië geboren en overleed op 13 juni 1959 te Doorwerth in Nederland. De kebaya was bewaard door de kleindochter Isette Min-Buyn. De kebaya is van hoge kwaliteit, gemaakt van Europese stof en mogelijk afgezet met handgeklost kant van Sumatra, mogelijk door de Minangkabau. Hiervoor werd ander garen gebruikt dan in Europa. Het betreft zogeheten ‘Strap-kant’ met geometrische motieven. Het naaiwerk is met veel zorg afgewerkt. De kebaya heeft verschillende zorgvuldige stoppages.

Deze kebaya heeft korte mouwen en coupenaden. De Sundanese oma van Joyce Radesey genaamd Saida, is geboren in 1887 in het toenmalige Batavia, het huidige Jakarta in Indonesië. Volgens Radesey droeg haar oma  thuis witte kebaya’s om aan te tonen dat ze getrouwd was met een Indo-Europeaan - en dus tot de middenklasse behoorde. Ook bij feesten trok ze een witte kebaya aan, voorzien van gouden peniti’s (speldjes). De ooms die in hetzelfde huis woonden als de oma, leefden samen met Indonesische vrouwen die altijd gekleurde kebaya’s droegen. De kebaya is hoe Joyce haar oma herinnert terwijl ze ’s ochtends vroeg rijst staat te stomen.

De samenwerking tussen met Dido Michielsen begon in de pandemie online. Ik interviewde Michielsen over haar net verschenen boek 'Lichter dan ik', waarin Batik een belangrijke rol speelt. Michielsen liet weten een textiele erfenis te hebben bestaande uit verschillende batik sarong en kebaya’s uit haar familie. De exacte draagsters waren echter niet bekend. Tot deze erfenis behoren ook tien antieke witte kebaya’s: negen voor volwassenen en één in een kindermaat. Door het onderzoek naar de witte kebaya kunnen deze nu beter gedateerd worden en kunnen de draagsters hopelijk geïdentificeerd worden.

Daarnaast blijven ook berichten binnenkomen van bewaarde kebaya’s binnen families. Het onderzoek gaat dus verder en zal in de nabije toekomst op verschillende manieren gepresenteerd worden.

Wil je meer informatie of bijdragen aan het onderzoek ‘De betekenis van de witte kebaya’ ? Neem dan contact op met Sabine Bolk en Dido Michielsen via [email protected]