De tabi: gebruiksvoorwerp, cultureel symbool en mode statement.

In dit artikel wordt een vereenvoudigde versie van de methode van Jules Prown toegepast om de Japanse tabi te analyseren. Prowns methode verloopt in drie fasen: beschrijving, deductie en interpretatie. Eerst worden de uiterlijke kenmerken van de tabi nauwkeurig en specifiek beschreven om een objectieve basis vast te stellen. Vervolgens vindt een deductieve analyse plaats waarin de vorm en functie van de tabi worden gekoppeld aan culturele contexten. In de interpretatiefase wordt de tabi geanalyseerd binnen een bredere historische en sociale context, waarna verdere associaties worden gemaakt. Zo biedt deze aanpak zowel een genuanceerd beeld van de tabi als gebruiksvoorwerp, cultureel symbool en mode statement. 

De 'moderne' versie van de tabi, die in dit artikel wordt besproken en in de collecties van Nederlandse musea zoals het Wereldmuseum Amsterdam en het Kunstmuseum Den Haag te vinden is (officieel bekend als Oka-tabi), vindt zijn oorsprong in de Muromachi-periode (1336-1573). In deze analyse wordt de tabi niet alleen beschouwd als een mode cult-item, zoals in het Westen vaak het geval is, maar als een cultureel beladen object dat inzicht biedt in de waarden, gewoonten en betekenissen die het representeert.

De tabi is van origine een sok met een gesplitst ontwerp dat de grote teen scheidt van de overige tenen. Traditionele tabi werden oorspronkelijk vervaardigd uit materialen zoals leer of zijde. Uiteindelijk verkreeg echter katoen de voorkeur, vanwege de verbeterde eigenschappen op het gebied van comfort en ademend vermogen.

Het Kunstmuseum Den Haag heeft een paar tabi in de collectie met een opening aan de achterkant bij de hiel, waardoor de voet eenvoudig kan worden ingestoken. Aan de binnenkant van deze opening bevindt zich een metalen haaksluiting die loopt van de contrefort (hiel) tot aan de bovenrand van de tabi. Aan de ene kant bevindt zich de haaksluiting, terwijl aan de andere zijde drie smalle banden horizontaal zijn bevestigd ten opzichte van de richting van de haken. Deze banden zijn met tussenruimtes van ongeveer 1 cm op het materiaal genaaid, waardoor er lussen ontstaan. 

In de collectie van het Wereldmuseum is  een variant van de tabi te vinden die tegenwoordig minder gangbaar is. Bij deze tabi bevindt de opening zich aan de voorkant van de voet bevindt, waarbij de tabi rond de enkel wordt vastgemaakt met twee koorden van ongeveer 10 cm. Deze koorden zijn bevestigd aan de rand van de opening en kunnen worden dichtgestrikt voor een stevige pasvorm. De totale hoogte van de tabi reikt tot de enkels en is niet voorzien van een binnenvoering. Aan de onderkant is de loopzool bevestigd, die vaak is gemaakt van katoen in ribbinding, wat zorgt voor een stevige grip en vermindering van slijtage aan de zool. Moderne versies, zoals de jika-tabi, zijn voorzien van een rubberen zool, waardoor ze zonder sandalen worden gedragen en geschikt zijn voor verschillende toepassingen en activiteiten.

Traditionele tabi, zoals de eerder genoemde voorbeelden, worden vaak gedragen in combinatie met open sandalen zoals geta en zori, en vormen een essentieel onderdeel van de Japanse klederdracht. De tabi is verbonden met een culturele etiquette, in de Japanse cultuur is het namelijk gebruikelijk om schoenen uit te doen voordat men een huis of bepaalde openbare ruimtes betreedt. Tabi-sokken worden in deze situaties vaak gedragen, omdat ze een beschermende laag voor de voeten bieden en het gemakkelijk maken om schoeisel aan en uit te trekken. 

Dit gebruik weerspiegelt de Japanse waarden van netheid en respect voor gedeelde ruimtes, en daarmee elkaar. De kenmerkende splitsing van de tabi is daarmee dus niet alleen een esthetische keuze, maar biedt ook culturele en praktische voordelen. De kleuren van de tabi zijn verbonden met het Japanse kleurensysteem; witte tabi waren doorgaans voorbehouden aan formele evenementen, zoals theeceremonies en artistieke optredens, zoals kabuki- en noh-theater. Wit heeft een diepe culturele betekenis in Japan. Het staat voor reinheid, eenvoud en onschuld. Donkere kleuren daarentegen waren populair voor reizen of buitenwerkzaamheden.  De kleur is ook verbonden met het behoren tot een specifieke sociale klasse: boeren droegen tabi’s dagelijks in het blauw en in het wit voor speciale gelegenheden. Samurai konden elke kleur kiezen, behalve paars en goud, die gereserveerd waren voor de aristocratie. Het gebruik van de tabi in specifieke kleuren illustreert daarmee hoe waarden middels kledingstukken in verschillende rangen en contexten kunnen worden uitgedrukt. 

Mede dankzij de opkomst van de rubberproductie in Japan ontstond in de 20e eeuw de jika-tabi. Hierbij werd een rubberen zool aan de tabi-sokken bevestigd, waardoor ze als schoenen konden worden gebruikt. Jika-tabi bleken bij uitstek geschikt te zijn voor lichamelijk zwaardere beroepen, zoals de bouw, riksja-taxidiensten en landbouwwerk. Deze tabi zijn tot op de dag van vandaag nog steeds populair onder Japanse werkers. De vormgeving van de tabi benadrukt daarmee niet alleen een sterke ceremoniële rol, maar ook een bewezen functionaliteit. 

De tabi-sok bevordert, door de scheiding van de grote teen en de overige tenen, een vrijere loopstijl waarbij zowel de grote als de kleine teen actief worden betrokken tijdens beweging en houding. Dit draagt bij aan een meer gecentreerde gang en een verbeterde lichaamshouding. De tabi-sok draagt ook bij aan kwaliteiten zoals flexibiliteit en grip. Dit komt ook goed van pas bij het beoefenen van verschillende sporten zoals vechtkunsten en hardlopen. De tabi verwierf internationale bekendheid toen hardloper Shigeki Tanaka in 1951 de Boston Marathon won op tabi die waren ontwikkeld door Onitsuka Tiger, tegenwoordig is deze tak van het bedrijf overgenomen de Asics. Deze voorbeelden illustreren de veelzijdigheid van de tabi en hoe de Japanse cultuur praktische functionaliteit combineert met traditionele elementen.

Aan het einde van de 20e eeuw werd de unieke vormgeving van de tabi geïntroduceerd in de westerse modesector door ontwerper Martin Margiela, die de tabi onderdeel maakte in zijn eerste collectie die gehouden werd op 23 oktober 1988. Margiela's reis door Japan die hij in de 1980’s maakte, had hem geïnspireerd om een moderne interpretatie van de jika-tabi te ontwerpen, waarbij een cilindervorminge hak aan het traditionele ontwerp was toegevoegd.  De afgelopen drie decennia is de tabi in vele verschillende vormen in elke collectie van het modehuis verschenen; van knielaars, tot sandaal, en is deze modernistische mutatie van de tabi uitgegroeid tot een polariserende klassieker binnen het oeuvre van het modehuis Margiela. 

Hiermee rijst ook de vraag over culturele toe-eigening en waardering. Margiela, bekend om zijn terughoudendheid wat betreft het delen van zijn concepten, inspiratiebronnen en interpretaties, en het open laten voor interpretatie van zijn werk, vermeed direct toelichtingen over de betekenis of inspiratie achter zijn ontwerpen. Margiela’s standpunt was dat het werk voor zichzelf moest spreken. Deze artistieke overtuiging ging echter wel ten koste van de herkenning van de Japanse cultuur die inherent is aan deze vormgeving. Voorstanders betogen dat Margiela's aanpassing een respectvolle herinterpretatie was, geïnspireerd door een crossculturele ervaring. 

Anderen zijn van mening dat zonder duidelijke erkenning van de oorsprong de opkomst van de tabi-laars in de high fashion de roots kan overschaduwen en de zichtbaarheid als onderdeel van de Japanse cultuur kan verminderen. Het probleem wordt verder bemoeilijkt door de groeiende populariteit van de tabi in het Westen, waar deze door de jaren heen is uitgegroeid tot een symbool van een cult-item of soms zelfs als anti-mode wordt bestempeld. Anti-mode is een inherent verwarrende term, omdat het zichzelf definieert door wat het tegenspreekt. In de populaire media verwijst het doorgaans naar de deconstructieve werken van avant-garde ontwerpers, zoals een Martin Margiela in de jaren '90 en Demna Gvasalia in de jaren 2020. In de antropologie daarentegen geldt een andere zienswijze; antropoloog Ted Polhemus heeft anti-fashion gedefinieerd als kledingvormen die bestaan buiten de dominante kapitalistische modesystemen.

Beschouwend kan de  tabi vanuit beide perspectieven worden geïdentificeerd als een anti-fashion item, gezien de historische en culturele waarde als streek klederdracht, als tevens binnen de hedendaagse mode, waar het erkend als een vorm van artistieke expressie en radicale creativiteit in de kleding. Ironisch genoeg is het vaak onontkoombaar dat deze vormen van anti-fashion (in modieuze zin) later via mediahype in de mainstream worden opgenomen door andere luxe modehuizen en voor exorbitante prijzen worden aangeboden, om uiteindelijk door te sijpelen naar het midden- en algehele segment van de markt. Dit proces vermindert uiteindelijk de waarde van het mode-item vanuit zowel een traditioneel cultureel als artistiek perspectief. Enkel en alleen ten behoeve van commercie.

Sinds de tabi begin jaren 90 het westerse modecircuit heeft veroverd, roept dit ontwerp zowel bewondering als afschuw op. Waar sommigen spreken over een "fascinerende lelijkheid," uiten anderen, vooral mannen op sociale media, hun afkeer en noemen het ontwerp "lelijk" of "lomp." Ten grondslag aan deze afkeurende reacties ligt wellicht een diepere oorzaak/oorsprong. De gespleten tenen van de Tabi boots kunnen bij de toeschouwer associaties oproepen met het vrouwelijke voortplantingsorgaan. Het is opvallend dat dit kenmerk de Tabi boots vaak tot een ultiem 'man-repelling' mode-item maakt. Vanuit een westers, door de "male gaze" gedomineerd perspectief, zou men wellicht verwachten dat een dergelijke nadruk op vrouwelijke vormen juist aantrekkelijk zou zijn. Echter, deze afwijzing kan wellicht juist voortkomen uit het feit dat de vrouw hier haar vrouwelijke identiteit en vormen onomwonden en zonder verontschuldiging toont, wat als een krachtig statement kan worden geïnterpreteerd.

Deze expressie van vrouwelijke kracht door het accentueren van vrouwelijke vormen staat in contrast met hoe een soortgelijke vormgeving met een fallische verwijzing waarschijnlijk zou worden ontvangen. Historisch gezien zou een schoenontwerp met een nadruk op fallische vormen eerder worden geaccepteerd en gezien als symbool van macht en dominantie, passend binnen de culturele neiging om mannelijke attributen als machtsdragers te waarderen. De Tabi boots doorbreken dit patroon door een vrouwelijke symboliek te gebruiken die niet ondergeschikt is aan mannelijke goedkeuring, maar die in plaats daarvan een eigen identiteit en autoriteit uitstraalt.

Het dragen van de Tabi-schoen als 'man-repellent' item kan worden gezien als een daad van verzet en verweer tegen traditionele gender dynamieken in mode en de daarmee verbonden culturele waarden. Waar de hoge hak binnen de mode en populaire cultuur vaak wordt geassocieerd met seksualiteit en verleiding, ligt deze associatie in de nadruk op visuele aantrekkingskracht: de hak accentueert de benen, verandert de houding van de drager, en wordt vanuit de 'male gaze' vaak als aantrekkelijk beschouwd. Tegelijkertijd gaat het dragen van hakken samen met fysieke beperkingen; het dwingt de drager tot een tragere, minder stabiele gang en brengt vaak ongemakken met zich mee, wat kan worden geïnterpreteerd als een subtiele vorm van controle en beperking, die de vrouwelijke mobiliteit vermindert ten behoeve van mannelijke esthetische waardering.

In tegenstelling hiertoe biedt de Tabi-schoen juist bewegingsvrijheid en flexibiliteit en ondersteunt deze de orthopedische gezondheid van de drager. De gespleten tenen van de Tabi geven de voet meer ruimte, bevorderen een gevoel van lichamelijke autonomie en vrijheid, los van de esthetische verwachtingen.

Martin Margiela’s aanpassing om een hak toe te voegen aan de Tabi-schoen introduceert een fascinerend spanningsveld waarin de tegenstellingen van de Tabi nog verder worden verdiept. Deze aanpassing brengt de symbolische kracht van de hoge hak samen met de functionele autonomie van de Tabi, wat de schoen transformeert tot een complex en veelzijdig object. Enerzijds roept de hak traditionele associaties met seksualiteit en aantrekkelijkheid op, terwijl de Tabi-vorm en haar functionele voordelen daarentegen symbool staan voor autonomie en verzet tegen de letterlijke en figuurlijke beperkingen die de bewegingsvrijheid van vrouwen inperken.

In de periode waarin Tabi-schoenen in Japan populair waren, waren etiquette en beleefdheidsvormen diep verankerd in de sociale structuur van de Japanse samenleving. Culturele conventies vereisten vaak dat individuen, vooral degenen met een lagere sociale status, en dus de grote meerderheid, geen direct oogcontact maakten met anderen. Dit leidde ertoe dat mensen noodgedwongen naar elkaars voeten keken als een manier om interactie te hebben zonder de strikte normen van respect en hiërarchie te schenden.

Bovendien was de mode in deze tijd overwegend bedekkend, waarbij weinig huid werd getoond en het lichaam in zijn geheel vaak verborgen bleef onder lagen van textiel. Deze terughoudendheid in het tonen van de huid weerspiegelt de culturele waarden van bescheidenheid en respect, die centraal stonden in de Japanse samenleving. In deze context kan het accentueren van de vrouwelijke delen door middel van de voet, zoals weergegeven in de Tabi-schoen, worden geïnterpreteerd als een subtiele verlenging of simulatie van het vrouwelijke lichaam.

De gespleten tenen van de Tabi kunnen worden gezien als een symbolische en poëtische uitbreiding van het vrouwelijke lichaam, waarbij het schoeisel niet alleen functioneel is, maar ook een stille bevestiging van de vrouwelijke identiteit binnen de confines van de toenmalige sociale normen. Vanuit een speculatief perspectief kan dit gebruik van de voet als een simulatie van het vrouwelijke lichaamsdeel worden geïnterpreteerd als een vorm van expressie die de beperkingen van de kleding en de sociale etiquette uitdaagt.

Onderzoek heeft aangetoond dat de zichtbaarheid van de tabi in Japan aan het afnemen is. Het is paradoxaal dat de tabi juist in het Westen een grotere populariteit heeft verworven, waarbij de oorspronkelijke betekenis wellicht verloren gaat of op zijn minst verwatert. De tegenstelling tussen het behoud van traditionele waarden in Japan en het loslaten hiervan in het Westen rond de tabi roept vragen op over hoe cultureel geladen objecten onder druk komen te staan door de gevolgen van globalisering. Ook in deze kwestie zijn de meningen verdeeld. De verscheidenheid aan stemmen en opvattingen weerspiegelt de complexiteit van culturele uitwisseling en de uitdagingen die voortkomen uit het navigeren tussen traditie en moderniteit. Dit onderstreept het belang van een zorgvuldige benadering van culturele erfgoederen en de verantwoordelijkheid die de mode-industrie hierin moet nemen, waarbij respect voor hun oorsprong en betekenis centraal moet staan.

• Antonelli, Paola, and Michelle Millar Fisher. ITEMS: Is Fashion Modern? MoMA, 2017.

• ASICS Global. "History: 1950s." The Official Corporate Website for ASICS and Its Affiliates

• Borrelli-Persson, Laird. "Why I’m Pro the Anti-Fashion Look." Vogue, December 20, 2021.

• Eeuwenoude schoenen, inspiratie voor de toekomst | Modemuze. Modemuze, April 5, 2021. 

• Evans, Caroline, and Christopher Edwards. Fashion at the Edge: Spectacle, Modernity and Deathliness. Yale University Press, 2003.

• Leslie Zhang, “Delicately Heinous: The Unlikely Success of the Margiela Tabi,” Heroine, October 13, 2017

• Jiang, Wei. "Research on Acceptance Analysis and Future Development of Tabi Shoes." SHS Web of Conferences 148, (2022): 03033. 

• Johnson-Wheeler, Lauren. "Why Margiela’s Tabi Boots Are Still Dividing Opinion, 30 Years 

• On." British Vogue, March 1, 2018. 

• Kati Chitrakorn, “Why Margiela’s Tabi Boots Is Minting Money,” Business of Fashion

• Kato, T., & Watanabe, S. (1981). The Etiology of Hallux Valgus in Japan. Clinical Orthopaedics And Related Research, 157, 78–81. 

• Menconi, Martina. "From Medieval Japan to Mass Consumption: The Rise of the Tabi." ELLE Decor, January 25, 2024. 

• ModeMuze. "Tabi." 

• ModeMuze. "Maison Martin Margiela Tabi Laarsjes."

• Morgan, Samantha. "Who Is the New Face of Anti-Fashion?" STYLECIRCLE, February 16, 2023. 

• Polhemus, Ted. Fashion and Anti-fashion. Lulu.com, 2011. 

• Prown, Jules David. "Mind in Matter: An Introduction to Material Culture Theory and Method." Winterthur Portfolio 17, no. 1 (1982): 1–19. 

• Samson, Alexandre. Martin Margiela: The Women’s Collections 1989–2009. Rizzoli Publications. 

• Sandrey, David. "What Are Tabi Socks? 7 Things You Should Know." Japan Objects, October 6, 2023.

• Wereldmuseum. "Witte Satijnen Tabi." Objectnummer [obj_606613]. Rotterdam: Wereldmuseum. 

• Yorke, Rosalind. Art Kimono: Aesthetic Revelations of Japan 1905–1960. Yorke Antique Textiles, 2023.