De ‘sorties’ van koningin Wilhelmina
Artikel

De eeuwige cape
De cape is van alle tijden. Vroege verwijzingen naar het mouwloze bovenkledingstuk dateren uit de tijd van de Romeinse oudheid, en wat later uit het rijk van de Azteken. In de middeleeuwen kon de cape worden aangevuld met een kap of capuchon. En nog altijd bestaat de dagelijkse dracht van de paus uit een lange witte soutane met schoudermantel. Maar in dit blog gaat het om de avondcapes van koningin Wilhelmina. Avondcapes van zijde- als alternatief voor stola’s van bont of van struisvogelveren. De sortie (‘sortir’ is Frans voor ‘uitgaan’) werd gedragen over de avondkleding waarbij gala was voorgeschreven. De koningin en de dames van het hof droegen in dat geval een witte sleepjurk met décolleté en korte mouwtjes. Verplicht onderdeel van de galadracht waren ook de lange witte handschoenen tot op de bovenarm. De sortie hoefde dus niet heel lang te zijn. Hij moest wel aan een paar voorwaarden voldoen: de sortie moest comfortabel zijn op weg naar een gala-event ten paleize. Buiten de paleismuren diende hij ook bescherming te bieden tegen regen, wind, tocht en kou. De sortie moest van licht materiaal gemaakt zijn om het platdrukken van galajurk en corsage te vermijden en de sortie mocht door zijn rijkdom beslist opvallen bij het in- en uitstappen van het rijtuig of hofauto.
Met een sortie naar Artis
Sorties konden in de 19de en vroege 20ste eeuw zeer rijk zijn. Neem bijvoorbeeld de vroegst bekende sortie van koning Wilhelmina die uit omstreeks 1898 stamt, het jaar van haar inhuldiging (afb.1). Blijkens het ingenaaide label werd het schoudermanteltje geleverd door het Parijse modehuis Au Louvre. Het gaat om een korte cape van twee banen sterk geplisseerde witte gereepte zijde en met een korte opstaande kraag. Behalve met drie haken en ogen wordt de sortie (die inmiddels tot grijstinten is verkleurd), toegesloten met breed zijden lint. Een tweede sortie dateert uit de vroege 20ste eeuw en werd geleverd door het modehuis Maison de Paris aan de Plaats te Den Haag (afb.2). In feite heeft deze wat latere sortie de vorm van een uitvergrote kraag. De fijn geplooide satin duchesse zorgt voor een zeer rijk effect, dat nog wordt vergroot door de afwisseling met goudkant en opgenaaid gouddraad. De korte dubbele opstaande kraag is van witte zijden voile; de stroken voile aan de onderrand wordt gecombineerd met fijn, machinaal vervaardigde kant. Het opvallendste kernmerk van deze sortie zijn de lange slippen, die van twee rozetten op de sortie afhangen. Dat de koningin een avondcape niet alleen vanwege blote schouders droeg, maar ook overdag op een geklede japon voor een officieel bezoek overdag, blijkt uit het haar wandeling door Artis tijdens het jaarlijkse bezoek aan Amsterdam, 28 mei 1905.1


Koninklijke huwelijksuitzet
Met het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog raakte de sortie als luxe fashion item uit de gratie en werd hij afgedankt. De twee geplisseerde galacapes die bewaard zijn gebleven, herinneren aan een omstandigheid dat er altijd méér zijn geweest. Sorties worden ook genoemd in Wilhelmina’s huwelijksuitzet.2 In de categorie ‘mantels en jaquettes’ worden drie sorties vermeld: een “Witte sortie met crème guipure stof voor ’s zomers”, en een witte sortie “zijden matelassé met mouwen voor ’s winters”. Beide waren afkomstig uit het atelier van mevrouw Van Scherpenzeel-Kahn te Amsterdam, die haar eerste sortie in 1896 aan koningin Wilhelmina leverde.3 De derde galacape behoorde tot de leverantie van het Parijse modehuis Nicaud en was onderdeel van de bruidskleding. Wilhelmina trouwde op 7 februari 1901. Op haar trouwdag vroor het dat het kraakte en dus bewees de sortie, van geborduurde zilverlamé, goede diensten tijdens de koude rit van en naar de kerk. Naast de twee geplisseerde galacapes is ook deze schoudermantel bewaard gebleven.4
Sortie-skills
De sortie was een opvallend kledingstuk. Dat blijkt onder meer uit de aandacht van de journalisten die een glimp van de koningin opvingen bij het uitstappen van het koninklijke rijtuig en de lezer een idee wilden geven van de luisterrijke galakleding. Dat de sortie van Wilhelmina’s moeder koningin Emma opviel tijdens haar officiële entree in Amsterdam, bewijst de beschrijving van de kleding van de jonge bruid van koning Willem III door een journalist van de De Tijd van 28 april 1879. Het koninklijk paar stapte uit voor het gebouw van Felix Meritis voor het bijwonen van een galaconcert. Emma droeg een roze zijden jurk met zeer lange sleep en met diadeem op het hoofd. “Een korte hermelijnen mantel, voor sortie dienende, voltooide het toilet.”
Binnen zal de sortie zijn afgenomen door één van de hofdames van de koningin, die de sortie vervolgens doorgaf aan een adjudant. Na afloop van een voorstelling of uitvoering, stond de dienstdoende hofdame buiten de koninklijke loge met de sortie klaar om hem weer om de vorstelijke schouders te hangen. Een grote verantwoordelijkheid. Freule van de Poll, hofdame van koningin Emma, beschreef in een brief aan haar ouders over haar sortie-skills tijdens een concert in Paleis Noordeinde, februari 1881. Het was die avond háár taak de komst van de koningin af te wachten en haar sortie af te doen. Na afloop van het concert moest de sortie weer om, en “toen zij dan ook langs mij heen kwamen stond ik klaar met de sortie open, die ik in een wip op de schouders van de Koningin gooide”.5 De koningin dankte met een knikje.

Noten
1. Elisabeth van Braam en Eelco Elzenga, Koninklijk Gekleed Wilhelmina 1880-1962, Zwolle 1998; catalogus van gelijknamige tentoonstelling op Paleis Het Loo, p. 142.
2. Integraal gepubliceerd in Ibidem, pp. 232-240.
3. Ibidem, p. 70.
4. Deze sortie is nog niet gefotografeerd, maar zal te zien zijn in de tentoonstelling Dresscode in Paleis Het Loo, oktober 2025, in samenwerking met het Kunstmuseum te Den Haag.
5. René Cleverens, Niet verder dan ons Huis... De Koninklijke Hofhouding. Het dagelijks leven in de paleizen Noordeinde en Het Loo 1870-1918, uitgave Nobles c.v., Middelburg 1994, p. 55.
Aanvullingen