De oprichtster van Maison de Bonneterie: Rosa Cohen – Wittgenstein

Toen ik een afspraak had voor het project Vrouwen van Amsterdam – een ode van het Amsterdam Museum, waar ik werk, kwam tijdens dat gesprek de naam Rosa Cohen – Wittgenstein naar voren. De vrouwen met wie ik die afspraak had doen onderzoek naar het huizenblok waarin zij wonen, aan de Amsteldijk in de Rivierenbuurt in Amsterdam, ter ere van het 100-jarig bestaan van het gebouw. 

In dit onderzoek zijn ze heel wat interessante vrouwen tegengekomen, die goed bij het project van het museum zouden passen. Het verhaal van Cohen – Wittgenstein droegen ze voor als een van de interessantste voorbeelden. Het werd ongeveer als volgt verteld (ik herinner het me niet precies, dus ik parafraseer):

‘Ik was op zoek naar de geschiedenis van het huizenblok in de Tweede Wereldoorlog, het bezit van de coöperatieve bouwvereniging Eigen Hulp. Ik vond een heel korte geschiedenis, tien regels ongeveer, opgeschreven door een bestuurslid van toen. Hij had het daarin over een ‘joodse geldgeefster’ en dat er tussen de bezetter en het bestuur een heftige strijd gevoerd was om het door haar geleende geld, dat de Duitsers zich wilden toe-eigenen. Intrigerend. Ook in jaarverslagen en notulen kwam ik de ‘geldgeefster’ of  ‘hypotheekhoudster’ tegen. Maar nergens met een naam erbij. Terwijl zij toch een cruciale rol had gehad in de financiering van de woningen aan de Amsteldijk. Eindelijk werd haar naam dan wel een keer vermeld: Rosa of Rosalie Cohen-Wittgenstein. En zij en haar man Joseph Cohen bleken de oprichters te zijn van Maison de Bonneterie!’. Bij die laatste woorden viel ik bijna van mijn stoel. Dat wist ik als modeliefhebber nog niet!

Rosa Cohen - Wittgenstein werd geboren op 4 december 1867 in Warburg, een plaats in Duitsland. Hoe ze precies in Amsterdam kwam weet ik niet, maar ze werkte bij Modemagazijn Hirsch & Cie (ze was het nichtje van een van de oprichters). Ze ontmoette haar man Joseph Cohen en al enkele maanden voordat ze trouwden, in 1888, huurden ze samen een pand aan de Kalverstraat, op nummer 181. Na de trouwerij opende het echtpaar, op 18 maart 1889, hun winkel voor wollen sokken en gebreide kleding. 

Daar komt de naam Bonneterie vandaan: het woord bonneterie werd gebruikt voor gebreide textielwaren, zoals: kousen en sokken, mutsen, dassen en handschoenen. Een winkel die daar gespecialiseerd in was werd dan in de volksmond een ‘bonneterie’ genoemd.

Al snel was het huidige pand te klein en betrok de winkel in 1893 ook de naastgelegen gebouwen. Later, in 1909, breidde de winkel weer uit. Een architect werd ingehuurd die van de losse panden een chique en weelderige warenhuis maakte, met als primeur iets waar Amsterdam nog niet bekend mee was: de etalage, oftewel een uitstalkast achter het raam. 

In het modehuis was de nieuwste mode te koop en er was een overvloed aan personeel en verkoopsters. Piccolo’s en portiers in livrei stonden de clientèle ten dienste. In 1901 verleende koningin Wilhelmina Maison de Bonneterie het predicaat ‘Hofleverancier’. Zo’n 35 jaar later kreeg Cohen-Wittgenstein zelf ook nog een onderscheiding en werd ze Ridder in de Orde van Oranje-Nassau. 

De architect van de winkel bouwde voor het echtpaar in 1913 ook een riante villa aan het Vondelpark, die Joseph naar zijn vrouw vernoemde: Villa Rosa. Het verhaal gaat dat ze een chique echtpaar waren en ondanks dat ze samen geen kinderen hadden, bestierden ze er een gastvrij huishouden. Vele familieleden, jong en oud, ver en nabij, werden op zondagmorgen uitgenodigd voor koffie en taart. Blijkbaar hadden veel stellen het aan hen te danken dat ze elkaar daar hadden gevonden. 

In 1924 kwam Joseph te overlijden. Voor Rosa bleef de sterke band met diverse familieleden van belang, sommigen kwamen zelfs bij haar inwonen. 

En toen dreigde in de jaren 30 de oorlog. Rosa Cohen - Wittgenstein kon begin 1942 vluchten, samen met een aantal familieleden (ze had er nog veel meer willen meenemen, maar die konden het land helaas al niet meer uit; Rosa’s paspoort was wel nog verlengd in 1940). Dit kon, dankzij de ruil voor een vrijgeleide tegen een groot  aantal kostbare schilderijen (Hollandse meesters) uit de verzameling van neef Alfred Cohen, die al jaren mededirecteur was van Maison de Bonneterie. Het was de bedoeling dat Rosa en haar gezelschap via Portugal naar de Verenigde Staten zouden reizen, maar dat laatste land weigerde hen in eerste instantie. Ze heeft daardoor lange tijd doorgebracht in een vluchtelingenkamp op Cuba. In Nederland was de geliefde villa geconfisqueerd door de Nederlandse SS. De Bonneterie was overgenomen door ‘de Verwalter’ en had alle joodse medewerkers ontslagen. 

Gelukkig overleefde Cohen – Wittgenstein uiteindelijk de oorlog en kon ze terugkeren naar Amsterdam, waar ze op 5 februari 1947 weer ingeschreven werd. De Bonneterie was in 1921 al overgenomen door twee neven, Alfred en Max Cohen, met wie ze ook samen gevlucht was. Na de overname van de winkel bleef ze op de achtergrond zeer aanwezig en betrokken bij het bedrijf. Na de terugkeer in 1947 heropenden ze, samen met haar eigen neef en de zoon van Alfred, de Bonneterie. Daar heeft ze nog twee jaar van kunnen genieten, totdat ze overleed in 1949. Tot de sluiting van het warenhuis in 2014 waren er altijd nazaten in de directie vertegenwoordigd. 

Het chique en indrukwekkende pand met sierlijk trappenhuis en prachtige koepel met gebrandschilderd glas staat er wel nog altijd. Er huist nu een H&M in, een keten met fast fashion kleding die, als ik dat zo mag zeggen, niet in de buurt komt van het aanbod destijds. 

Rosa Cohen – Wittgenstein was naast oprichtster van Maison de Bonneterie een grote weldoener. Zo beloonde ze haar werknemers bij het vijftigjarig jubileum van de winkel door 50.000 gulden in het pensioenfonds te storten (aangevuld met nog eens 100.000 gulden van de toenmalige directie). Vóór haar vlucht voor de oorlog hielp ze een hoop anderen kunnen helpen om weg te komen uit Nederland, door hen bijvoorbeeld financieel te steunen. En had ze familieleden uit Duitsland vóór de oorlog, in de jaren 30, geholpen om te vluchten naar Nederland. 

Ook bij het pand aan de Amsteldijk, door wiens huidige bewoners ik Rosa Cohen – Wittgenstein heb leren kennen, heeft ze ruimhartig bijgedragen. In 1926 verstrekt ze de vereniging Eigen Hulp, oprichter van het huizenblok, een hypothecaire lening van 375.000 gulden. Het onderpand was het huizenblok. Voor zover ik begreep was het nogal ongebruikelijk dat een particulier, een lening van een dergelijk groot bedrag verleende aan een coöperatieve bouwvereniging. Daarbij was ze destijds een weduwe van 58 jaar én kwam haar kapitaal uit de modebranche. Door deze lening kwam ze dus bekend te staan als ‘de joodse geldgeefster’ in plaats van met haar naam. 

Deze blog verscheen eerder als ode op het platform van het project Vrouwen van Amsterdam – een ode: De oprichtster van Maison Bonneterie | Amsterdam Museum. De gelijknamige tentoonstelling over Amsterdamse vrouwen is nog tot de zomer te zien in het Amsterdam Museum. Vanwege deze Amsterdamse focus gaat dit stuk niet in op de Haagse vestiging van Maison de Bonneterie, die uiteraard ook heel belangrijk is geweest. 

Deze blog is tot stand gekomen dankzij het onderzoek van Sonja van der Valk en Deborah ter Beek. De informatie over de vlucht in de Tweede Wereldoorlog is afkomstig uit het boek ‘De vlucht wordt duur betaald. De oorlogsgeschiedenis van twee joodse families’ van Loes Gompes, Uitgeverij Alfabet, 2024.