De invloed van het communisme op Kroatische bruidsmode in de jaren ‘60

Afgelopen december kregen wij, als het Modemuze team, een rondleiding door de tentoonstelling ‘Ja, ik wil!’ in het Fries Museum. De expositie stond in het teken van de Nederlandse trouwjurk van de afgelopen 250 jaar, met zowel historische, moderne als hedendaagse jurken. De tentoonstelling barstte van de prachtige ontwerpen; sommige extravagant, en andere simplistisch, maar verfijnd. Voor de mode-liefhebber een feestje voor het oog dus, en voor ieder wat wils. Maar het zien van alle Nederlandse bruidsmode zette mij aan het denken: wat droegen mijn Kroatische oma’s eigenlijk toen zij gingen trouwen?

Bruidsmode in Kroatië 

Een aantal jaren terug was er in het Zagreb Museum of Arts and Crafts in Kroatië een tentoonstelling te zien over trouwkleding vanaf de negentiende eeuw tot ongeveer 2015. In deze tentoonstelling, genaamd ‘U dobru i zlu … / Vjenčana odjeća od 1865. do danas' ('Ten goede of ten kwade…  / Trouwkleding van 1865 tot vandaag’), waren er naast bruidsjurken ook accessoires te zien, zoals hoeden, handschoenen en sluiers. De tentoonstelling legde vooral de focus op de evolutie van bruidsmode in Kroatië, waarbij de invloeden van verschillende hedendaagse Europese modetrends ook zichtbaar werden. 

De witte jurk met sluier was al sinds begin 19e eeuw de standaard trouwkleding van welvarende Europese vrouwen uit de hogere klassen. Na WOII was dit niet anders. In het westen werden de trouwjurken veel gemaakt van ivoorkleurige zijde in een traditionele lange snit en vollere onderkant, of het waren kortere jurken van organza, kant en chiffon. Maar in Kroatië was er in die tijd geen overvloed aan mooie stoffen, of veel geld om te besteden aan bruidskleding. In de naoorlogse periode was het land namelijk onder het communistische regime. 

Invloed van communisme op bruidsmode

Kroatië, toen nog Joegoslavië, was tussen 1943 en 1992 een communistisch land. Tijdens een groot deel van zijn bestaan werd het land geleid door generaal Josip Broz Tito. Hoewel Joegoslavië communistisch was, was het geen onderdeel van de Warschaupact. Joegoslavië presenteerde zichzelf als een neutraal land. Hierdoor had het goede banden met zowel de communistische als kapitalistische landen. Echter botsten de communistische ideologieën vaak met de katholieke aard van Kroatië. 

Het feit dat Kroatië onder communistisch gezag was betekende niet alleen dat er een schaarste was aan luxueuze stoffen en moderne, Westerse ontwerpen, maar ook dat een bruiloft überhaupt vaak in het geheim plaats moest vinden. Als je lid besloot te worden van de communistische partij; waartoe veel mensen zich gedwongen voelden omdat je anders weinig tot geen kans op een baan had; kon je een kerkelijk huwelijk vergeten. Kerkelijke gebruiken, waaronder trouwerijen, werden door Tito niet aanvaard. Hierdoor probeerden veel mensen die lid waren van de communistische partij hun kerkelijke trouwerij in het geheim te doen. Als het je niet was gelukt om het ongezien uit te voeren, bijvoorbeeld omdat een communistische spion erachter was gekomen, werd je gerapporteerd en opgepakt. 

Een uitgebreide katholieke bruiloft in de kerk zat er dus voor de meeste gelukkige paren niet in; mits ze bereid waren om een groot risico te nemen. Mocht je het wagen, dan werd het alleen in aanwezigheid gedaan van naaste familieleden en meestal op een ongebruikelijk tijdstip, zoals ‘s avonds/’s nachts doordeweeks. Echter hoefden mensen die niet lid waren van de communistische partij zich hier geen zorgen over te maken. Je kon dan in principe doen wat je wilde op het gebied van kerkelijke/katholieke gebruiken, maar je had minder kans op werk en leefde negen van de tien keer in armoede. 

Twee ceremonies, twee jurken

Veel mensen moesten hun kerkelijke huwelijk dus geheim houden, maar het burgerlijke huwelijk moest nog altijd plaatsvinden. Hierdoor ontstond er een soort trend onder Kroatische vrouwen om twee verschillende trouwjurken te dragen voor het geval je twee ceremonies uit ging voeren. Bij het burgerlijke huwelijk onder toezicht in het gemeentehuis droeg je als vrouw een plechtige dagjurk, of je werkkleding. De communistische mode-idealen moedigden sterk aan om (bruids)kleding simpel en strak te houden. Het gemeentehuis was de plaats waar alle gasten bijeenkwamen. Hierdoor werd het dé plek om tijdens het burgerlijke huwelijk je modebewustzijn te tonen. Bij een kerkelijk huwelijk werd een traditionele lange jurk gedragen met lange mouwen, zonder halslijn. Als accessoire bij beide huwelijken werd een hoofddeksel gedragen met een kortere sluier.

Maar er waren ook vrouwen die de (bruids)moderegels van het communisme naar hun eigen hand zetten. Je moest trouwen in een mantelpakje of werkkleding? Geen zorgen, daar kon volgens sommige mensen wel een Chanel-esque twist aan worden gegeven. Een van die mensen was een van de grootste iconen in de Kroatische modegeschiedenis ooit: Žuži Jelinek.

Žuži Jelinek 

Žuži Jelinek was een in Hongarije geboren Kroatische modeontwerpster, stylist en schrijfster. Ze werd in 1920 in Boedapest geboren als Suzana Farber en verhuisde kort na haar geboorte naar Zagreb. Op 17-jarige leeftijd studeerde ze af aan de Zagreb School of Tailors en verhuisde ze naar Parijs. Ze werkte in de fabriek van Nina Ricci, waar ze later Coco Chanel had ontmoet. In een directheid die veel Kroaten maar al te goed kennen, vertelde Jelinek Coco Chanel dat de jurk die ze droeg haar niet stond. Coco Chanel antwoordde: 'Wat weet jij ervan, brutaaltje? Wie denk je wel niet dat je bent?' De volgende dag had Žuži een baan bij Coco Chanel in the pocket. 

Volgens Žuži was een trouwjurk een klassiek mantelpakje met eenvoudige rechte lijnen, zonder blouse en met een ketting. Voor het hoofddeksel werd aanbevolen om een ​​kleine versiering en een sluier over het gezicht toe te voegen. Met haar opvattingen over bruidsmode was de toon voor Kroatische (en andere Slavische) vrouwen gezet. Het tijdperk werd gekenmerkt door elegante, vrouwelijke kleding met een verfijnde afwerking. Het kiezen van het juiste modeaccessoire was vooral belangrijk. 

Kroatische modebladen raadden sterk aan om een ​​hoed te dragen, een symbool van traditionele vrouwelijkheid, met bijpassende handschoenen en een tas. In de jaren 60 had de traditionele huwelijksceremonie tevens nog steeds een lage prioriteit onder de burgers en waren de outfits vaak gewoon werkjurken.

Speciale witte jurken die alleen voor de bruiloft werden genaaid waren zeldzaam, omdat men verwachtte dat ze later bij andere gelegenheden zouden worden gedragen. Hoewel Žuži een enorme invloed heeft gehad op de (bruids)mode in Kroatië en andere Slavische landen, kon dus niet iedereen haar mode-adviezen opvolgen. Zelfs een simpel mantelpakje was duur om te maken, en lang niet iedereen had daar geld voor. 

Een ‘alledaagse’ bruiloft in Kroatië

Mijn vaders moeder is in 1962 getrouwd in een klein katholiek dorpje in het zuiden van Kroatië, vlakbij de stad Šibenik. Als katholieke vrouw droomde ze van een kerkelijk huwelijk; maar veel geld was er niet om dat waar te kunnen maken. Mijn oma en opa waren allebei geen lid van de communistische partij. Hierdoor moesten ze in armoede leven, maar hebben ze wel hun kerkelijke huwelijk op een klaarlichte zondag kunnen doen. Helaas zijn er geen foto’s van de bruiloft, maar ze heeft me wel kunnen vertellen wat ze aan had.

Of je je kerkelijke huwelijk in het geheim deed of niet; er moest hoe dan ook een burgerlijk huwelijk plaatsvinden. Haar burgerlijke huwelijk vond plaats in het gemeentehuis van de stad Šibenik. Hierbij droeg ze haar alledaagse kleding: een groene blouse met een lange zwarte rok. Voor haar kerkelijke huwelijk droeg ze eigenlijk precies hetzelfde, maar dan met een zwart jasje over haar blouse. Bij beide huwelijken had ze geen boeket of accessoires, wegens gebrek aan geld. 

Haar huwelijkskleding was dus standaard kleding, maar wel tekenend voor de tijd en situatie waarin ze zich bevond. Was ze wél lid geworden van de communistische partij, dan had ze waarschijnlijk meer (financiële) vrijheid gehad in wat ze aan kon doen. Maar omdat ze geen lid was, werd ze eigenlijk gedwongen om het beste te maken van wat ze al had.

Een westerse bruiloft met Slavische hints in Nederland

De bruiloft van mijn moeders moeder zag er volkomen anders uit. Zij was op 19-jarige leeftijd geëmigreerd naar Nederland, nadat ze mijn Nederlandse opa in Kroatië had ontmoet. In 1967 had ze in Beverwijk, in de St. Agatha kerk, een ‘klassieke’ westerse trouwerij en kon ze op het gebied van bruidsmode doen wat ze wilde. Ze koos voor een traditionele bruidsjurk met lange kanten mouwen en een hoge halslijn. De sluier van de jurk kwam overeen met het kant van de mouwen, waardoor het een elegante compositie creëerde. De sluier en de mouwen van de jurk waren met faux fur geaccentueerd. De hoge taille werd benadrukt door een strik in het midden, en ze droeg er een bruidshoedje bij en een boeket.

Hoewel deze bruidsjurk vrij westers te noemen is, heeft het toch nog wat hints van de Kroatische/Slavische cultuur. Vooral de nepbonten boorden op de mouwen en de sluier geven de jurk een ‘Slavisch’ gevoel. Ik weet dat dat niet de reden was dat mijn oma deze jurk had gekozen; haar keuze ging naar deze bruidsjurk uit, omdat ze hem simpelweg erg mooi vond. 

Bont en nepbont zijn al eeuwenlang onderdeel van traditionele kleding in onder andere Slavische landen en hebben een diepgewortelde plek in de mode en cultuur gekregen. Bont werd niet alleen gedragen voor warmte bij strenge winters, het werd ook geassocieerd met rijkdom en prestige. In de Sovjettijd en daarna werd bont vaak gezien als een teken van succes. Vandaag de dag is dit imago nog steeds aanwezig. Slavische mode heeft onder vrouwen een voorkeur voor elegante, luxueuze en vaak extravagante stijlen. 

De Hérmes herfst/wintercollectie van 2008 is sterk geïnspireerd door de Slavische modecultuur en stijlen. 

Naast het feit dat het dragen van een bruidshoedje werd toegejuicht door de Kroatische mode-industrie, doet het bruidshoedje van mijn oma mij ook denken aan een kapa. Een kapa is heel letterlijk vertaald een pet/hoofddeksel. Echter heeft elke regio in Kroatië haar eigen stijl kapa die bij de specifieke streekdracht hoort. In dit geval doet de vorm van het bruidshoedje van mijn oma me erg denken aan de Šibenska kapa. Net als de mouwen en de sluier van de jurk was haar hoedje afgewerkt met kant. 

Bruidskleding als spiegel

Bruidskleding is dus veel meer dan alleen een outfit voor die ene speciale dag; het is ook een reflectie van de omgeving waarin je leeft. Het weerspiegelt je financiële situatie, cultuurveranderingen en politieke omstandigheden. Hoe een op maat gemaakte, luxueuze jurk in het westen een normale zaak was, moest je in Kroatië roeien met de riemen die je had. Dit betekende echter niet dat je het niet naar je eigen hand kon zetten. Iconen zoals Žuži Jelinek hebben laten zien dat je er altijd wel wat van kan maken, ongeacht de situatie. En mijn oma’s hebben zeker laten zien dat je er altijd nog een persoonlijke touch aan kan geven, waar je je ook bevindt. 

Bronnen 

Christianzh, ‘Hermes Fall/Winter 2008 Full Show | EXCLUSIVE | HQ’, Youtube video, 12:18, (2 december 2021), https://www.youtube.com/watch?v=OZ9AwpPiIxc

Heyman, S. “Comrade, that suit is so Chanel” (versie 9 december 2010). https://archive.nytimes.com/tmagazine.blogs.nytimes.com/2010/12/09/comrade-that-suit-is-so-chanel/

Kostelac, M. “A Croatian Fashion Designer You Should Know: Žuži Jelinek” (versie 3 februari 2022). https://vocal.media/styled/a-croatian-fashion-designer-you-should-know-zuzi-jelinek

Museum of Arts and Crafts, “Wedding Fashion” (versie 2015). https://artsandculture.google.com/story/wQVhWF6omevALA

Afbeeldingen 

Afb. 1: Wedding Dress, (2015).

Afb. 2: Headpiece, (2015).

Afb. 3: Žuži Jelinek, (1960).

Afb. 4: Mantelpakje gemaakt voor de Nadu Dimić Knitwear Factory door Žuži Jelinek, Zagreb (1968).

Afb. 5: Zara Lokas, familiefoto, (2024).

Afb. 6: Zara Lokas, familiefoto, (2024).

Afb. 7: Zara Lokas, familiefoto, (2024). 

Afb. 8: Šibenska kapa, (2024).