Boekbespreking Das Goldene Netzwerk

Tapijt

Het spreekwoordelijke tapijt blijft een veelgebruikt instrument om straatjes schoon te vegen en hachjes te redden. De kundig en lang verzwegen oorsprong van het roofkapitaal achter Hollands welvaren uit de zeventiende eeuw is zo'n voorbeeld. Door sommigen nog steevast als "gouden eeuw" aangeduid. De aanval is immers de beste verdediging, ook zo'n gezegde.

De hardste leugen moet de pijnlijke geschiedenis verzachten, want de waarheid zal wel ergens in het midden liggen. Nog een eufemistische uitdrukking die het wegkijken vergemakkelijkt. Zo kan het dat het succesverhaal van Ferdinand Richard Wilm (1880-1971), de drijvende kracht achter het Deutsche Gesellschaft für Goldschmiedekunst, de Goldener Ehrenring en zijn familiebdrijf H.J. Wilm met leugens is doordrenkt. Dit boek fileert ze een voor een.

Op het eerste gezicht

Het tweetalige boek, iets hoger en iets smaller dan A5, heeft een harde zwarte kaft waarop in okergeel aan beide zijden een fragment van een afbeelding van een adelaar met een hakenkruis (swastika) op de borst staat. De adelaar is de bekroning van de voorzitterstaf (een soort scepter) uit 1935 van het in 1932 opgerichte Deutsche Gesellschaft für Goldschmiedekunst, een pompeus statussymbool. Nazi's waren dol op dit soort attributen, getuige de negen maarschalkstaven (ook een soort scepters) die Adolf Hitler in 1940 op plechtige wijze aan hooggeplaatste mannen uit zijn leger uitreikte. De voorzijde van het boek bevat de geschiedenis in het Duits, omgedraaid de Engelse vertaling.

Historisch onderzoek

De inleiding meldt dat grote Duitse bedrijven en organisaties die welwillend met het naziregime samenwerkten inmiddels grondig door historici zijn onderzocht. Kleinere bedrijven en instituten ontsprongen de dans lang, maar werden in het tweede decennium van de eenentwintigste eeuw steeds vaker onder de loupe genomen. Deze publicatie is het resultaat van zo'n onderzoek.

Naast een rijk geannoteerde tekst bevat het boek afbeeldingen in zwart wit van foto's, documenten en brieven. Het Deutsche Gesellschaft für Goldschmiedekunst is opgericht in crisistijd. Duitsland werd geteisterd door honger en armoede en er waren voortdurend rellen. Het is fabelachtig onwaarschijnlijk hoe een man de traditie van de goudsmeedkunst in Duitsland maar vooral het welvaren van zijn eigen bedrijf in aanloop naar en tijdens de Tweede Wereldoorlog zo in het centrum van de macht heeft weten te plaatsen. De man in kwestie heet Ferdinand Richard Wilm.

Pronkzuchtige statussymbolen

Een foto toont de bel (klok) van de voorzitter van het gezelschap en een lijst met namen van mannen aan wie de gouden medaille (Goldene Medaille der Gesellschaft für Goldschmiedekunst) is uitgereikt. De lijst is opgesteld in 1952 en de namen van massamoordenaars Adolf Hitler en Benito Mussolini zijn geschrapt. Zij ontvingen de medaille namelijk als eerste en tweede in 1933. De Nederlander Carel Joseph Anton Begeer (1883-1956) kreeg als derde de gouden medaille toebedeeld. Merkwaardig genoeg staat de massamoordenaar Hermann Göring nog wel in de lijst uit 1952 vermeld. Hij werd na de Tweede Wereldoorlog (1940-1945) veroordeeld tot de strop voor oorlogsmisdaden en doodde zichzelf in zijn cel in Neurenberg in 1946 kort voor zijn vonnis zou worden voltrokken. Kennelijk was zijn naam toen minder besmet dan die van Mussolini en Hitler.

Communist

Het is opmerkelijk dat de medaille uitgedeeld aan Hitler, Mussolini en anderen is ontworpen door de communist Kurt Schumacher (1905-1942). Het Deutsche Gesellschaft für Goldschmiedekunst had een wedstrijd uitgeschreven voor de medaille en koos zijn ontwerp uit meer dan honderd inzendingen. Schumacher werd net als zijn vrouw vermoord door de nazi's.

Weigering Goldener Ehrenring

Ook de aanleiding voor het onderzoek en de publicatie worden in de inleiding benoemd: de weigering van de tot dan toe prestigieuze Goldener Ehrenring door de Zwitserse sieraadontwerperBernhard Schobinger (1946) in 2016. De bruine oorsprong van zowel de prijs als het Gesellschaft für Goldschmiedekunst lag ten grondslag aan zijn weigering. Het Gesellschaft reageerde door een onderzoek in te stellen. Drie jaar later verscheen dit boek, gefinancierd door het Gesellschaft. De inhoud staat haaks op het zelfverrijkende en zelfverheerlijkende karakter van de geestelijk vader en drijvende kracht achter het gezelschap: Ferdinand Richard Wilm.

Ferdinand Richard Wilm

Het familiebedrijf H.J. Wilm, opgericht in 1767, leverde aanvankelijk aan hof en adel, maar moest na de Eerste Wereldoorlog op zoek naar nieuwe clientèle. Die werd aanvankelijk gevonden in de gegoede burgerij, maar verschoof in 1933 al gauw naar de partijtop van de Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP). Het tweede hoofdstuk beschrijft de inspanningen van de vertegenwoordiger van de vijfde generatie in het familiebedrijf: Ferdinand Richard Wilm. Hij was geestelijk vader van zowel het Deutsche Gesellschaft für Goldschmiedekunst als ook het Deutsches Goldschmiedehaus én de Goldener Ehrenring.

Zoon in noten

Door middel van het Deutsche Gesellschaft für Goldschmiedekunst zorgde Wilm goed voor zichzelf en zijn bedrijf: namens het gezelschap genereerde hij publiciteit én opdrachten. Na de oorlog ontkende Wilm in alle toonaarden lid te zijn geweest van de NSDAP. De auteurs van het boek vonden zijn lidmaatschapsnummer in de archieven: 2595061.

In de noten van de publicatie komt ook zoon Johann Renatus Wilm (1927-1998) voorbij, die het NSDAP lidmaatschap van zijn vader eveneens in alle toonaarden ontkende. Wel bevestigt hij twee bezoeken van zijn vader aan Hitler. Bij een van deze bezoeken was hij als kind aanwezig. Johann Renatus wilde de wereld doen geloven dat zijn vader deze bezoeken aan de dictator aflegde om het vak juist úit de klauwen van het nationaalsocialisme te houden.

En nu?

Het boek biedt een ontluisterend beeld van de verzwegen geschiedenis van het familiebedrijf en hoe de heersende macht in Duitsland ook na de Tweede Wereldoorlog het comfortabele leven zo goed als ongestoord voort kon zetten. Het laat ook haarfijn zien hoe instituties in het leven worden geroepen om bestaande machtsstructuren en privileges te consolideren: geïnstitutionaliseerd fascisme.

Dit boek is een klein stapje vooruit in de erkenning van het onnavoelbare leed dat is veroorzaakt door de nazi's en opportunistische mannen als F.R. Wilm. Participerende instanties als het Deutsches Goldschmiedehaus en het Gesellschaft für Goldschmiedekunst echter blijven zwijgen. Geen pardon te bespeuren. De Goldener Ehrenring lijkt na de weigering door Schobinger in stilte begraven.

Het boek geeft een scherp en schokkend beeld van hoe een man het Deutsche Gesellschaft für Goldschmiedekunst optuigde uit louter eigenbelang. De wandelgangen van Wilm staan niet op zichzelf. Duitsland telde honderden Wilms, zo niet duizenden. Dit soort praktijken kwamen niet alleen in nazi-Duitsland voor en natuurlijk ook niet alleen toen.

Te veel eer

Aan de publicatie is enige haast af te lezen. Een set afbeeldingen staat er twee keer in (p. 78-79 en p. 153 in de Duitse tekst) en ook staan er best wat typfouten in de Engelse vertaling. Erg storend is dat niet, want de inhoud is belangrijker. En de inhoud staat als een huis. Het boek had trouwens ook Biografie van F.R. Wilm: de zelf gecreëerde mythe ontkracht kunnen heten, al is dat misschien te veel eer voor zo'n bevoorrechte hielenlikker.

Bermejo, M. en Schneider-Braunberger, A.H. (2019) Das Goldene Netzwerk, Die Deutsche Gesellschaft für Goldschmiedekunst in der Zeit des Nationalsozialismus/The Golden Network, The Deutsche Gesellschaft für Goldschmiedekunst during the National Socialist Period. Frankfurt: Societäts-Verlag. ISBN 9783955423612